Op 1 april organiseerde het College van Rijksadviseurs haar eerste Toekomstatelier. Daarmee kijkt ze vooruit naar de uitdagingen op het gebied van onze leefruimte waar ons land de komende honderd jaar voor staat. Op de publieksdag waarop professionals met elkaar van gedachten wisselden bleek alvast geen één heilig huisje veilig.

Nederland ziet zich de komende jaren gesteld voor grote uitdagingen. Denk aan het woningtekort, de stikstofcrisis, de overgang op duurzame energie, aan toenemende wateroverlast en het veranderende klimaat. Dat vergt vooruitkijken. Dat doet het College van Rijksadviseurs met het Toekomstatelier2100. Het driejarige programma richt zich op de indeling van de openbare ruimte in de komende honderd jaar.
De eerste publieksdag vond plaats in het Zutphense Koelhuis, dat in 1920 gebouwd werd om de zomerboter van de nabijgelegen fabriek te bewaren voor de winter.

Francesco Veenstra, Jannemarie de Jonge en Wouter Veldhuis, samen het College van Rijksadviseurs, openen de dag in het Boterlokaal. Er wordt zelden honderd jaar vooruitgekeken, vertelt Francesco Veenstra, Rijksbouwmeester en voorzitter van het College van Rijksadviseurs.

Die verre horizon is nodig om de uitdagingen waarmee Nederland de komende jaren geconfronteerd wordt het hoofd te bieden, zegt Jannemarie de Jonge, Rijksadviseur voor de Fysieke Leefomgeving. Ze is een kind van de jaren zestig, dochter van een architect, en groeide op in een tijd van grote woningtekorten. ‘Samen de schouders eronder zetten, met dat idee ben ik grootgebracht.’


Rijksadviseur Wouter Veldhuis

Nederland staat voor allerlei uitdagingen, stelt Wouter Veldhuis, de tweede Rijksadviseur voor de Fysieke Leefomgeving. ‘Er zijn hier ook studenten die een huis zoeken. Hoe verhoudt de korte zich met de lange termijn? We worden gegijzeld door het nu. De toekomst overkomt ons. We moeten ons die toekomst toe-eigenen.’ Er zullen heilige huisjes sneuvelen, waarschuwt Veenstra. ‘We zijn gewend aan meer en groter. Dat gaat vooral over economie. Die duwt ons een bepaalde kant op. Maar of de financieel gedreven samenleving nog houdbaar is, is de vraag. Ik denk van niet.’

Ook de meeste deelnemers komen in hun werk zelden toe aan de lange termijn, blijkt als tijdens de lunch – kartonnen dozen met duurzame food for thought – de gesprekken op gang komen. ‘We denken aan hoe we nu bedrijven kunnen bedienen, en niet wat dat voor over vijftig jaar betekent.’ Een Delftse hoogleraar: ‘Het gaat niet langer over wat wij doen in de komende honderd jaar, maar over hoe het klimaat onze leefomgeving verandert.’

Dick Weiffenbach is directeur van Netbeheer Nederland, één van de zeven netbeheerders van ons land. Hij liet een studie uitvoeren om te zien hoe het netwerkbeheer met de komst van duurzame energie verandert. ‘Het beleid in Nederland gaat te weinig uit van een visie op de toekomst.’ Er moet samen worden nagedacht over de energieopdracht van de toekomst en wat dat voor het netwerkbeheer betekent, stelt hij. Weiffenbach is gecharmeerd van de holongedachte: dat je zo klein mogelijke gebieden zelfvoorzienend maakt. ‘We willen in 2050 energieneutraal zijn. Maar nu importeren we nog twee derde van onze energie.’

Aniek Moonen, de Jonge Klimaatbeweging

Aniek Moonen, voorzitter van de Jonge Klimaatbeweging, liet onderzoek doen naar de verwachtingen van jongeren tot dertig jaar. Anders dan oudere generaties, vinden zij windmolens op land geen probleem. Moonen gaat zelfs nog verder. Want sinds de wederopbouw hebben we energiezekerheid. Daar zijn we aan gehecht geraakt, maar moeten we daar wel aan blijven vasthouden? ‘Leg die vraag voor aan mensen. Kiezen we voor hoge energieprijzen en energiezekerheid of voor een betaalbaar systeem waarbij soms bij piekbelasting het licht uitvalt?’

De overheid is gewend om te accommoderen: grote verbruikers worden automatisch bediend. Wie zich waar ook maar vestigt, wordt bediend. Maar dat lijkt niet langer houdbaar, zegt Rijksadviseur Veldhuis. ‘We bouwen waar mensen zijn, maar misschien zitten mensen soms ook op de verkeerde plekken.’

De toekomst komt pas tot leven als je hem kunt verbeelden. In de tweede talkshow van de dag vertelt filosoof Philipp Blom (auteur van onder meer ‘Wat er op het spel staat’ en ‘Het grote wereldtoneel’) vanuit Wenen: ‘We willen een transformatie binnen ons systeem bereiken, maar zo werkt het niet.’ Denk aan de stoommachine. Het was een geweldige nieuwe uitvinding die een enorme impact zou hebben op het leven van mensen. Maar zelfs de techneuten van die tijd wisten niet wat het was. De filosoof Descartes had twee eeuwen eerder gesteld dat iets dat bewoog en warmte afgaf een dier was. Was dit een dier?


Philipp Blom, schrijver en filosoof

We kampen nu met dezelfde worsteling, stelt hij. De laatste zeventig jaar stond alles in het teken van economische groei. Maar een economische groei van drie procent, betekent dat de economie zich in 24 jaar zou verdubbelen. ‘Dat is geen pad meer om onze problemen op te lossen; we moeten buiten dat systeem gaan denken.’

Een van de ketens die ons vastbindt aan het huidige systeem zijn onze verworven democratische rechten. Zodra ergens bijvoorbeeld een zeldzame vogel wordt gevonden, komen burgers in opstand en gaan zij procederen. Zulke processen duren jaren en staan verandering in de weg. ‘Als het geld en de politieke wil er zouden zijn – en die zijn er nog niet – dan zitten we in zo’n strak korset van regels en wetten dat we bijna niet kunnen handelen’, zegt Blom. Een probleem waar hij niet gelijk een oplossing voor heeft.

Schrijver Eva Rovers (haar pamflet ‘Nu is het aan ons’ verschijnt binnenkort): ‘We moeten beseffen dat de politiek ook ons burgers nodig heeft. Het probleem is vertrouwen. Burgers vertrouwen de politiek niet, maar de politiek vertrouwt ook de burgers niet.’ Zij ziet de oplossing in burgerberaden, waarvoor burgers door loting worden uitgenodigd. Zij blijken een betere afspiegeling te zijn van een samenleving. Burgerberaden zijn ook nog eens betere toekomstkijkers omdat ze niet slechts voor vier jaar gekozen zijn. ‘We hebben met een grote systeemverandering te maken. De huidige klimaatverandering reikt verder dan wat we als burger op individueel niveau kunnen doen.’

In de derde talkshow, ‘De bodem, het water én de wens tot verstedelijking’, gaat het erover dat we niet zomaar kunnen blijven doorbouwen zoals we sinds de wederopbouw hebben gedaan. Rijksadviseur De Jonge waarschuwt dat de Randstad niet een prothesestuk moet worden: een prothese heeft alleen zin als het vastzit aan iets levends. ‘De bodem, de natuur, veel stedelijke gebieden in de Randstad zijn kwetsbaar.’ De conclusie is dat oplossingen uit het verleden in de toekomst niet meer voldoen. Er moeten pijnlijke keuzes gemaakt worden.

Essentieel is het begrip ‘afwenteling’. Je kunt niet een oplossing vinden voor het ene gebied door de problemen af te wentelen op een ander gebied. Of door een hypotheek te leggen op volgende generaties. Dat geldt ook voor onze sociale cohesie, zegt Sacha Stolp, regisseur Innovatieprogramma Toekomstbestendige assets bij de gemeente Amsterdam. ‘Onze kwetsbaarste inwoners hebben het meeste last van hittestress. Zij kunnen niet zomaar de stad uit.’ Stolp ziet plekken die op termijn niet meer te beheren zijn, al is het maar vanwege de kosten.


Jeroen Haan, dijkgraaf Utrecht

Bijten woningnood en klimaat elkaar? Desiree Uitzetter, directeur bij Bouwfonds Gebiedsontwikkeling BPD, meent van niet. ‘We moeten met elkaar de natuur versterken. We zullen veel eerder moeten gaan samenwerken en anders moeten gaan werken.’

Anders werken is bijvoorbeeld eerder rekening houden met de toenemende wateroverlast. Met dat doel is er een watertoets ontwikkeld, een instrument dat waterhuishoudkundige belangen laat meewegen. Maar Jeroen Haan, dijkgraaf in Utrecht, is kritisch. De watertoets zal vaak tot frustratie leiden.

Want ‘de plannen liggen al klaar; het kindje is al gemaakt.’ Je zult eerder moeten kijken of je ergens kunt bouwen en hoe. Hij richt zich tot de zaal en stelt: ‘Beste mensen, klimaatverandering is niet iets van de toekomst. Het vindt nu al plaats. We zijn al voorbij de maakbaarheid. Rivieren zullen steeds extremer worden. Drinkwaterbedrijven kunnen niet meer drinkwater garanderen aan alle nieuwbouwprojecten. Als we geen nieuwe wijken kunnen realiseren die meebewegen met het klimaat, dragen we bij aan het probleem.’

‘Maar hoe dan?’ roept Uitzetter, BPD, uit. ‘We zijn er allemaal van overtuigd dat dat moet gebeuren, de vraag is hoe.’

Het experiment zou de standaard moeten worden, meent Rijksadviseur De Jonge. Maar alles in experimenten vatten, is niet haalbaar, zegt Stolp gelijk. De gemeente Amsterdam houdt het op tien procent van haar projecten, want je moet alle betrokkenen meekrijgen. In de contracten die ze bij deze projecten afsluit, gaat het niet alleen over geld maar ook over meedenken over vernieuwing. ‘Pilots draaien kunnen we heel goed, maar hoe schaal je op? Wat zijn de lessen voor de lange termijn?’
Spelen ontwikkelaars hierin ook een rol? Want na de bouw gaan zij snel door naar een volgende locatie en laten het beheer en onderhoud over aan de gemeente, stelt dijkgraaf Haan.
Uitzetter: ‘Het is lastig om de overheid vroegtijdig bij het beheer betrokken te krijgen. Daar is vaak ook te weinig geld voor.’ Zou ze anders ontwerpen als ze als projectontwikkelaar eeuwig het beheer zou moeten voeren? Ze meent van niet – al denkt de zaal daar anders over.
De moderator vraagt Stolp: ‘Wat doen jullie om Amsterdam klimaatneutraal te maken?’
‘We dachten dat ontwikkelaars dat deden, maar het bleek een melkkoe. Op dit moment worden er nog steeds huizen aan dertigjarigen verkocht voor vier ton op plekken die niet zijn opgewassen tegen het veranderende klimaat.’

Het leidt tot beroering in de zaal. ‘Wie verstrekt hen hypotheken?’ vraagt iemand. ‘Blijkbaar wordt ervan uitgegaan dat de overheid de veiligheid tot in de lengte van dagen zal garanderen.’

Gisteren tijdens het toekomstdiner kreeg ik een compliment van de directeur van de architectuurbiënnale van Rotterdam…
Trots liet ik dat weten aan mijn moeder en vriendinnen,
Zij reageerden:
“Wow wie hij HIJ…”
En “wat leuk van HEM”
En “Is hij single…”
Terwijl het was natuurlijk een ZIJ met een geweldige gele zijde kimono…dus de 22ste eeuw is er nog niet helemaal…

Ik appte een vriendin, die vroeg hoe het ging…
Er wordt hier zacht gesproken, door mensen die veel te vertellen hebben…Bèta’s ik hou van ze….moeilijk voor mij om een relatie mee te hebben, maar oh wat zijn ze aantrekkelijk met hun integere gemompel over dingen die een beetje onbegrijpelijk maar oh zo belangrijk zijn…een knapperend haardvuur terwijl buiten de lente sneeuw dromerig valt…”
Zo moet het voor mijn dochters zijn als wij over de scheiding praten…maar dan minder geruststellend helaas….

Gisteren waren hier mensen druk bezig…Een Sinterklaasavondsfeer, een geconcentreerde sfeer:
“heb jij het plakband”
“shit mijn papier-maché zakt in…oh wacht ik maak er iets ander van…”
Mooie leuke mensen die geconcentreerd bezig waren met van alles dan zichzelf…

Ze klommen op tafels en provoceren niet met wapens maar met kaarten…door woningen te zetten in de Veluwe met streepjes omdat het tsja TOCH ERGENS moet…
Ik voel me onwetend maar niet dom zij zijn slim maar niet verwaand ze praten zacht over een toekomst waarin wij er niet zijn maar waar toch met zo veel zorg over wordt nagedacht…


Ik vroeg mijn dochter van vijf gisteren “heb je zin in vandaag?”
Ja zei ze…ik wil weten wat er allemaal naar me toe komt…
That’s the spirit en ze wist niet eens dat ik hier moest zijn….
Niet, ik wil weten wat ik allemaal af kan dwingen, naar mijn hand kan zetten of kapot kan maken, maar wat er naar me toe komt…een open nieuwsgierig vizier….
Die vond ik bij haar gisteren, morgen maar ook hier….

Ik ben hier gevraagd om iets te zeggen over de afgelopen twee dagen (LANG) waarin gesproken werd over 100 jaar (LANG) en dan kreeg ik tien minuten…kort…
Van de organisator die me vroeg de rijksadviseurs niet te dissen…wat ik van tevoren een beetje suf vond maar nu snap.

Omdat mensen die hun nek uit steken, die stotteren, hardop denken en durven zoeken naar wat ze NIET weten op een voetstuk mogen, waar ze namelijk direct af klauteren om kaarten te gaan tekenen of andere zinnige dingen doen die de meeste mensen die WEL op voetstukken blijven staan niet kunnen…
De organisator zegt “mij mag je wel dissen”…wat mij natuurlijk de lust doet vergaan om hem te dissen….
Tien minuten is relatief lang zegt hij…de lieverd…ja honderd jaar is relatief kort maar lijkt lang als je vooruit kijkt, en een mensenleven lijkt kort maar voelt ZO lang als je hart gebroken is…
En dat is mijn hart…

Ik hoor jullie bèta’s denken: “hé een hart is een spier en spieren kunnen niet breken…”
Tsja het kan WEL….helaas….mijn ex was ook een bèta die dacht dat mijn hart niet breken kon…
En natuurlijk twijfelde ik of ik hierover zou beginnen en natuurlijk doe ik het toch…omdat het past….


Jannemarie zei het gisteren: we moeten van het hoofd naar het hart…en Wouter zei het ook: “ik hou er niet van als mensen professioneel heel iets anders doen en uitvoeren dan wie ze als mens zijn…”
Dat dus niet doen, dit ben ik nu als mens, een mens met een gebroken hart die bang is voor de toekomst…omdat ik verlaten ben door mijn bèta die mij een veilig gevoel gaf…al praatte ik vaak wel een beetje door hem heen…ben ik bang….want jullie gemompel vind ik nu heel mooi…maar of ik dat van hem op waarde schatte? ik weet het niet…

Dit is waar ik ben en zo is hoe ik keek de afgelopen dagen…vanuit de pijn en de zoektocht hier naar hoop…en troost en verdomd die vond ik nog ook…
Gegijzeld in het heden zijn wij…zei Wouter vanmorgen dat is liefdesverdriet vaak…mijn wereld zo klein…dat ik paniekaanvallen kreeg als ik in een trein stapte….en dan opeens hier 100 jaar verder…en een week geleden had ik hier snotterend van paniek gestaan maar nu kan ik het aan…

Het relativeert…dat vogelperspectief trek me even uit het isolement….
Lekker hoor, over 100 jaar ben ik dood…
En hij ook…
En zijn minnares ook…


Ik zei dit gisteren aan tafel tegen de belangrijke mensen…die schrokken een beetje, maar mij gaf het lucht….


Gisteren was er een toekomstdiner waar ik me gelukkig mocht verbergen achter mijn laptop…er waren belangrijke mensen die hadden een wat andere toon dan de mensen overdag, veel zinnen waren wat luider en begonnen met IK…

“ik word er kwaad van”
“Ik ben er klaar mee”

Als mensen ergens klaar mee zijn zijn ze er nooit klaar mee, zitten ze er juist middenin….
Vrouwen die zeggen klaar te zijn met een man zijn juist nog lang niet klaar…
Als je klaar bent met iemand heb je het niet meer over hem….
Want ben je met een ander iemand waar je dan zogenaamd weer klaar mee bent…

Iemand had het tijdens het toekomstdiner over hoe we kunnen toewerken naar dat heel Nederland weer in schoon water kan zwemmen in plaats van blauwalg…
En dat we daarmee de hele transitie die nodig is een tot de verbeelding sprekend beeld kunnen meegeven….
Dat vind ik mooi en slim we hebben kleine tastbare overwinningen nodig…ik weet er alles van….
Ik zwierde een vuilniszak in de prullenbak met wat extra jeu en een best wel grote boog nadat ik een best heel grote to do list had weggewerkt in een horror speeltuin met harde house waar de kinderen toch zielsgelukkig waren en ik ook want….wegwerken van best heel grote to do.

Daarna was ik door het bos gefietst terwijl de jongste haar hoofdje op de schouder van de oudste legde daarna hebben we naar een merel geluisterd en toen dus die vuilniszak….

En ik was opeens trots door die zwier van die zak…ik ben eigenlijk een hele leuke vrouw voelde ik….dus ja weer kunnen zwemmen in water een mooi klein doel waar het hele zwikkie aan opgehangen kan worden…dat hebben we nodig kleine concrete overwinningen waar we onszelf op kunnen betrappen….

Rituelen die hebben we nodig en terwijl ik dit schrijf neem ik me voor dat het in de kliko gooien van de vuilniszak voortaan een ritueel is, en dat trots op mij hetgeen is wat gevierd wordt met die zwiep….
En nu nog zorgen dat in die zak geen onnodig plastic en eten zit, dat maakt het feestje alleen maar leuker en aansprekender…


En “Alles komt goed…”
Ik liep naar buiten gisteren de kou in, wegens te veel input en maar tien minuten…
En daar was natuurlijk gelijk…INPUT…Een klein altaartje van bloemen echt en nep…en een foto in een plastieken mapje van een jonge vitale jongen die NICK heet en daar gestorven is in een auto…staalhard en koud…onder zijn foto staan de woorden ALLES KOMT GOED…
Het staat niet tussen aanhalingstekens maar het moet een tekst zijn van Nick zelf…hij is de enige die het zeggen kan, want hoe kan het ooit nog goed zijn als je deze jonge stralende jongen verloren bent…
De mensen die hem lief hadden kozen voor deze woorden…alles komt goed, en Nick is dood….hier vlak buiten, dood.
En wij ook allemaal over 100 jaar, en ook wij willen de woorden “alles komt goed” achter laten en dat is waar mensen hier mee bezig waren gisteren: stil streepjes zettend op de Veluwe denken mompelend zoekend…

Alles komt goed…wij moeten ons leven leven zodat dat dat ook onze laatste boodschap kan zijn…zoals het onze eerste was, tenminste ik zag het in de ogen van mijn pasgeborenen toen ik die in mijn armen kreeg. dat alles goed kwam voor altijd…


ALLES KOMT GOED dan, als wij vooruitkijken NU…..voor Nick voor mijn dochters en hun dochters, ze willen er 26. Ik moet nog even uitleggen dat dat niet zo duurzaam is…
En voor het geval van reïncarnatie….mijn dochters geloven er stellig in en zij weten vaak meer dan ik…en ik vind het altijd een intens vermoeiend idee maar na de afgelopen twee dagen heb ik er wel zin in…want alles komt goed, en ik wil weten wat er allemaal naar me toekomt…nu en over 100 jaar…
En het hart kan net breken dat is waar, het is een spier en die groeit aan…op een dag…als het tijd is…misschien wel in een volgend leven al duurt het honderd jaar…en dat is relatief kort…..

We hebben kleine successen nodig, stelt theatermaker en filosoof Laura van Dolron in de afsluitende sessie. Ze haalt met veel genoegen aan hoe ze laatst een vuilniszak met een zwier in de kliko liet verdwijnen. Het was een mooie afsluiter van een mooie dag. Kleine successen en daarvan kunnen genieten, daar gaat het om.


Sandra Phlippen, hoofeconoom ABN Amro

Bij het slotdebat ‘De 22e eeuw begint nu’ gaat het gesprek over dat heilige huisjes niet langer overeind kunnen blijven. Er schuiven twee buitenstaanders aan: Sandra Phlippen, hoofdeconoom van ABN Amro, en Haroon Sheikh, senior wetenschapper bij de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid.

Phlippen sloot zich op uitnodiging van de Verenigde Naties een paar jaar geleden aan bij een panel van vijftig banken. Zij kijken in dit panel naar hoe de wereld er vermoedelijk in 2050 zal uitzien, uitgaande van de scenario’s van het IPCC. Ze brengt de zaal gelijk in beroering. ‘Ik denk dat de economie volledig ten doel moet staan aan het klimaat. De meeste economen realiseren zich dat nog niet. Er is geen economie in 2100 als we niet nu het milieu vooropstellen.’

‘Wat weerhoudt mensen ervan om over de toekomst na te denken?’ vraagt talkshowhost Sophie Derkzen.

Phlippen: ‘Een politicus denkt maar vier jaar vooruit. De grote uitdaging is, zoals Laura ook zei, om het klein te maken en hoofd en hart aan elkaar te verbinden. In het klein: als je minder vlees eet, kun je daarmee de graantekorten die nu dreigen te ontstaan vanwege de oorlog in Oekraïne helpen oplossen, en daarmee de dreigende honger in andere delen van de wereld tegengaan. Kleine dingen kunnen een positief effect hebben.’

‘Het is ontzettend moeilijk om over vakgebieden en de vloed aan informatie heen te kijken’, stelt Haroon Sheikh. Van de auto dacht men in het begin dat het de steden schoner zou maken; er zouden immers minder paard en wagens gaan rijden en dus minder paardenstront in de stad komen te liggen. Het pakte anders uit. De toekomst, wil hij maar zeggen, laat zich lastig voorspellen. Maar terwijl de overheid de afgelopen decennia steeds meer terugtrad, is het nu tijd dat ze weer meer sturing gaat geven. Niet langer vanuit ideologische standpunten, maar vanuit ervaring en kennis.

Toen ze aan hun opdracht begonnen, wisten de Rijksadviseurs dat ze anderen nodig zouden hebben, zegt Rijksadviseur Veenstra. ‘We willen een beweging starten. Als ik zie hoeveel mensen de tijd hebben genomen om hierbij aanwezig te zijn, is dit een veelbelovend begin.’

Gebaseerd op het essay ‘The Serviceberry’ van Robin Wall Kimmerer heeft Atelier Fischbach een uitnodiging gemaakt om te reflecteren op je eigen consumptiegedrag. Met de stempel ‘all flourishing is mutual’ die de bezoekers op hun hand, arm of notitieboekje kregen werden zij op pad gestuurd om zich af te vragen hoe consumeren kan bijdragen aan een wederzijds gevoel van dankbaarheid, vindingrijkheid, tevredenheid. Hoe kunnen we in de toekomst weer gaan denken en handelen vanuit overvloed in plaats van schaarste?

“Ik ben erg blij dat de Agenda College van Rijksadviseurs 2021-2024 stelt dat verbeeldingskracht noodzakelijk is om een onzekere toekomst tegemoet te treden. Samenwerking met kunstenaars is hierbij essentieel, niet door meer kunstwerken bij gebouwen te plaatsen maar door kunstenaars te laten aanschuiven bij ingewikkelde ontwerpopgaven. Anders gezegd kan de specifieke denkkracht van kunstenaars een voorname rol spelen bij de grote vraagstukken over de toekomst. Dit Toekomstatelier van het College van Rijksadviseurs heeft laten zien dat ontzuiling in de ontwerperswereld veel creativiteit en energie genereert. Een verademing om mee te maken.”

Vooruitkijkend naar 2200 zijn samen met experts vanuit de regio en het Waterschap Vallei en Veluwe toekomstscenario’s onderzocht. Wat is nodig om de leefbaarheid en functionaliteit op lange termijn te behouden en zelfs te versterken? Werkend vanuit de sturing van het water en bodem, klimaatverandering en naar het oosten verschuivende delen van de bevolking, daar is het immers hoog en droog.

Welke nieuwe inzichten levert dit op, wat zijn pijnlijke waarheden en waar zien we juist oplossende denkrichtingen ontstaan?

De maakbaarheid van Nederland zit in ons, dijken bouwen, water bedwingen en het land vormen naar onze behoefte. We zijn hier trots op.

Door biodiversiteitsverlies en klimaatverandering ondervinden we in toenemende mate de grenzen van de maakbaarheid en worden deze grenzen verder terug gezet.

In de pijnlijke waarheden en oplossende denkwijzen heeft de piramide van Maslow een belangrijke plaats. Na vele eeuwen beklimmen van de piramide, mogelijk door de gemaakte veiligheid van onze leefomgeving worden we nu terug naar de basis gestuurd. De onderste twee treden “overleven” en “veiligheid” zijn wankel geworden.